OPRESJE I GORYCZE NASTOLATKÓW

Dzieciństwo i młodość często kojarzymy z radością i beztroską. Jednak młodzi ludzie mają często poważne problemy. Stan psychiczny w okresie dorastania jest uwarunkowany wieloma różnymi czynnikami zarówno biologicznymi jak i psychospołecznymi. Są one ze sobą w ścisłej relacji, wpływają nawzajem na siebie, wzmacniają się lub osłabiają. Młody człowiek ma indywidualne predyspozycje i temperament, żyje w określonym środowisku, ale nieustannie wchodzi w relacje ze światem i innymi ludźmi. To sprawia, że jest kształtowany przez otoczenie, ale też na nie oddziałuje. Równie ważne wpływ ma najbliższe środowisko jakie stanowi rodzina jak i środowisko rozległe oznaczające warunki kulturowe, cywilizacyjne i przynależność do określonych społeczności np. szkolnej.

Bardzo ważną rolę w rozwoju i zachowaniu zdrowia psychicznego pełni wsparcie społeczne zarówno ze strony rodziny jak i grupy rówieśniczej. Mylnie uważamy, że wsparcia potrzebują osoby, które znajdują się w sytuacji trudnej, stresowej czy kryzysowej. Jednak brak wsparcia może być źródłem stresu.

W Polsce wsparcie społeczne jest monitorowane w populacji uczniów w ramach międzynarodowych badań Health Behaviour in School-aged Children (HBSC). Z raportów wynika, że wsparcie ze strony rówieśników jest gorzej oceniane niż wsparcie ze strony rodziny. Dodatkowo z wiekiem istotnie zmniejsza się odsetek osób deklarujących wysoki poziom wsparcia ze strony rówieśników na niekorzyść chłopców.

Relacje w grupie młodzieży opierają się na zasadzie naśladowania i wyznaczania standardów. Towarzystwo rówieśników zwłaszcza w okresie dorastania przybiera na znaczeniu. Dotyczy to nie tylko wzajemnej pomocy, ale określania tożsamości młodych ludzi oraz rozwojem ich kompetencji osobistych i społecznych. Wartościowe i wspierające przyjaźnie zawierane wśród rówieśników wiążą się z lepszą samooceną, większą pewnością siebie, szerszą akceptacją rówieśniczą i lepszym przystosowaniem do szkoły. Wśród tej grupy rzadko obserwowana jest samotność czy objawy depresji.

Okres dojrzewania jest takim etapem rozwoju, w którym zmieniają się relacje rodzinne na dojrzalsze i głębsze, a rówieśnicy staja się ważniejsi w życiu młodego człowieka. Nastolatek buduje własny sposób postrzegania świata, rozwija kompetencje społeczne. Fakt, że poglądy i zachowania kształtowane są w dużej mierze w oparciu o grupę rówieśników nie oznacza, że rodzina traci na znaczeniu. Przywiązanie i dobry kontakt z dorastającym dzieckiem zapewnia mu jedną z najistotniejszych potrzeb-bezpieczeństwo. Przywiązanie i poczucie wsparcia ze strony rodziny zmniejsza lęk przed nowymi nieznanymi wyzwaniami. Dzieci posiadające poczucie bezpieczeństwa ze strony opiekunów lepiej radzą sobie w nowych sytuacjach. Rozmowy z dzieckiem jakkolwiek niezbędne nie są łatwe, a ich trudność zwiększa się z wiekiem. Problemy z komunikowaniem o sprawach naprawdę ważnych częściej mają dziewczęta niż chłopcy. Znaczenie mają jakość i prawidłowość reakcji na potrzeby dziecka. Jednak warto zdać sobie sprawę, że to najbliżsi stanowią wzór dla dziecka. Dziecko dorastające w otoczeniu przewidywalnych w postępowaniu dorosłych utrwala w sobie prawidłowe zachowania, a jednocześnie zacieśnia więzi rodzinne. Bliskość rodzica zapewnia dziecku przestrzeń, z której może ono coraz odważniej poznawać świat, a jednocześnie tworzy bezpieczną przystań w trudnych chwilach. Dziecko mające w domu poczucie akceptacji i zrozumienia nie musi szukać akceptacji na zewnątrz za wszelką cenę. Rzadziej bywa narażone na tzw. „złe towarzystwo”, które jedyne co ma do zaoferowania to akceptację, tak bardzo dziecku potrzebną.

Nie zawsze dzieciństwo i młodość są pozbawione problemów, czasami bardzo trudnych. Młody człowiek bywa narażony na:

1. Izolację społeczną.

2. Przemoc rówieśniczą.

Izolacja społeczna jest brakiem interakcji społecznych lub komunikacji z innymi ludźmi. Jej powodami mogą być bariery spowodowane np. niepełnosprawnością lub zaburzenia emocjonalne i psychiczne takie jak: lęk, depresja czy zaburzenia osobowości. Zaobserwowanie braku kontaktu dziecka z rówieśnikami powinno stanowić dla opiekunów sygnał alarmowy i skłonić do podjęcia działań wyjaśniających i rozwiązujących problem. Osamotnienie miewa konsekwencje porównywalne do efektów dłużej utrzymującego się wysokiego ciśnienia krwi. Często skutki są tragiczne.

Izolacja społeczna może mieć wpływ na:

1.       Poziom doświadczanego stresu.

2.       Jakość snu.

3.       Pogorszenie relacji społecznych.

4.       Zaburzenia emocjonalne z niemożnością rozpoznania i nazwania swoich emocji.

5.       Obniżenie poczucia własnej wartości.

6.       Może prowadzić do depresji.

Brak akceptacji i uczucie bycia wykluczonym mogą mieć skutki długoterminowe. Mogą one zaważyć na dorosłym życiu młodego człowieka. Dlatego tak ważne jest nie tylko reagowanie przez środowisko rodzinne i szkolne na pojawiające symptomy izolacji u dziecka, ale szeroko zakrojona profilaktyka. Podejmowanie działań przez rodziców i szkołę mających na celu promowanie pozytywnych relacji międzyrówieśniczych i zapobieganie negatywnym zjawiskom sprawi, że rzadziej trzeba będzie borykać się z poważnymi problemami.

Niezwykle trudnym i fatalnym w skutkach jest zjawisko przemocy rówieśniczej. Skala problemu jest duża. Według ogólnopolskiego raportu przemocy w ciągu swojego młodocianego życia doświadczyła ponad połowa nastolatków między 11 a 17 rokiem życia. Przemoc jest zjawiskiem występującym w każdym pokoleniu i każdej kulturze. rzybiera różne formy i ma bardzo złożoną strukturę.

Przemoc może mieć postać :

1. Fizyczną– obejmuje naruszenie nietykalności cielesnej. Jej szczególną formą jest zastraszanie z użyciem niebezpiecznego narzędzia.

2. Słowną- obejmuje wyzwiska, dokuczanie, a nawet groźby ustne bądź pisemne mające na celu znieważenie lub zastraszenie ofiary.

3. Relacyjną- działania mające na celu zaszkodzenie reputacji lub relacjom ofiary. Może to przybierać postać zawstydzania ofiary w miejscach publicznych, rozsiewanie na jej temat plotek, celowym wykluczaniu jej z niektórych sytuacji lub z grupy.

4. Materialną- obejmuje zachowania agresywne nastawione na niszczenie, kradzież lub wymuszanie od ofiary pieniędzy lub przedmiotów.

5. Cyberprzemoc- polega na rozprzestrzenianiu szkodliwych treści zdjęć oraz udostępnianie danych osobowych w celu upokorzenia ofiary przy użyciu internetu i urządzeń elektronicznych. Ta nowoczesna forma przemocy jest szczególnie dotkliwa z uwagi na bardzo szeroki zasięg.

Stosunkowo niedawno opisano formę przemocy-„bullying”. Mimo, na dobre rozprzestrzeniła się w polskiej literaturze specjalistycznej, nazwa nie doczekała się polskiego odpowiednika. Bullying oznacza nękanie powtarzalne w czasie. Podobnym aktom przemocy ofiara jest poddawana regularnie. Drugą charakterystyczną cechą buyllingu jest brak równowagi sił i władzy między agresorem a ofiarą. Z uwagi na osiągnięcia cywilizacyjne pojawiło się pojęcie „cyberbullying”. Ta forma przemocy zyskuje możliwość szerszego zasięgu dzięki internetowi. Często w ramach bullyingu rozpowszechniane są żarty, komentarze, treści, wyzwiska, zdjęcia i filmy o wydźwięku seksualnym.

Przemoc rówieśnicza może dać szereg negatywnych efektów:

1.       1. Zwiększone ryzyko używania substancji psychoaktywnych, w tym narkotyków.

2.       2. Bóle i zawroty głowy.

3.       3. Bóle brzucha.

4.       4. Bóle pleców.

5.       5. Zwiększone ryzyko nadwagi i otyłości.

6.       6. Zwiększone ryzyko problemów z zachowaniami seksualnymi (nastoletnie ciąże, wczesny początek aktywności seksualnej, ryzykowne zachowania seksualne).

7.       7. Pogorszenie wyników w nauce.

8.       8. Poczucie osamotnienia i wykluczenia.

9.       9. Obniżonej samooceny.

Sprawcy przemocy również nie są wolni od dalekosiężnych skutków w życiu dorosłym:

1.       1. Wzrost ryzyka zespołu lęku napadowego.

2.       2. Wzrost ryzyka depresji.

3.       3. Skłonność do ryzyka.

4.       4. Skłonność do działań impulsywnych oraz agresywnych.

5.       5. Wzrost ryzyka zachowań przestępczych.

6.       6. Wzrost ryzyka antyspołecznych zaburzeń osobowości.

Osobny problem stanowi kwestia internetu. Usiłujemy znaleźć odpowiedź na pytanie czy jest dobry, czy zły? Internet podobnie jak widelec może służyć do zjedzenia pieroga lub zadania dotkliwej rany. Ważne, aby był rozsądnie wykorzystywany. Nieoceniona pomoc w nauce może być zarazem istotnym narzędziem hejtu. Korzystanie z internetu przez dzieci powinno odbywać się w sposób odpowiedzialny i bezpieczny pod okiem rodziców i nauczycieli. Niezwykle istotna jest edukacja cyfrowa dzieci oraz monitorowanie ich aktywności online.

Warto aby rodzice podjęli działania o charakterze zadbania o higienę cyfrowa dziecka:

1.       1. Ustanowienie limitów czasowych na korzystanie przez dziecko z urządzeń elektronicznych.

2.       2. Zachęcanie do alternatywnych form spędzania czasu- sporty zespołowe ruch na świeżym powietrzu spotkania i rozmowy z rówieśnikami twarzą w twarz (bez pośrednictwa internetu).

3.       3. Zachęcanie do udziału w zajęciach pozalekcyjnych, klubach szkolnych czy spotkaniach towarzyskich. Pozwoli to młodemu człowiekowi uczyć się nawiązywania relacji z innymi ludźmi, empatii i rozwiązywania konfliktów.

4.       4. Upowszechnianie świadomości cyfrowej. Ważne, aby dzieci zdawały sobie sprawę z wpływu technologii na ich życie. Warto rozmawiać o pozytywnych i negatywnych efektach korzystania z technologii. Świadomość problemu cyberprzemocy czy uzależnienia od mediów społecznościowych może uchronić dziecko przed problemem.

Najważniejsze zatem to nie tylko patrzeć, ale zauważać i poświęcić własny czas na współpracę z dzieckiem, rozmowę, edukację, wspólny ruch na świeżym powietrzu i zacieśnianiu wzajemnej więzi. Zamknięte we własnym pokoju dziecko to często nie jest brak problemów, ale bomba z opóźnionym zapłonem.

Małgorzata Stokowska-Wojda